"مانقورت" و گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتیندا ایکی بویوتلو ...

"مانقورت" و گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتیندا ایکی بویوتلو ادبیاتا بیر باخیش
 
* بو یازینین اساس قایناغی «80 ایل حئکایه‌میز» کیتابی اولاراق؛ بورادا سؤز قونوسو اولان ادبیات 1300 دن 1380 ـ جی ایللر آراسینی ایفاده ائدیر.

بیرینجی بؤلوم:

بو گون گونئی آذربایجان حئکایه یازارلارینین بیر چوخ اثرلرینده، گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتی باغیمسیز بیر ادبیات اولاراق، باغیمسیز بیر میللت و اؤلکه‌نی تمثیل ائده‌ر کیمی گؤرونمکده‌دیر.. بو آرادا دیگر یازارلارین اثرلرینده بو دویغو دویولورماسا دا، آنجاق اؤزلوکلرینه دؤنن و یازیلارینی اؤز آنا دیللرینده یازماغا چالیشماق ایسته‌ین یازیچیلارین اثرلرینده ده بئله‌نجی بیر آنلام داشینماقدادیر. بو گون گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتیندا محمد صبحدل، اکبر رضاپور، حامد احمدی، محمود مهدوی، رقیه صفری، داوود دوستار، رضا کاظمی، عبدالمجید چاوشی‌زاده، ووقار نعمت، نیگار خیاوی، زیبا منوچهری، رقیه کبیری، آراز احمد اوغلو، توغرول آتابای، ملیحه عزیزپور، صالح عطایی، ندا صمدی، حسین واحدی و س. حئکایه ادبیاتیمیزی تمثیل ائده‌ن گنج و چالیشقان یازیچیلاریمزدیرلار. گونئی آذربایجان حئکایه‌سی بو یازارلارا اومید بسله‌ییر؛ اونلارین درین و چالیشقانلیقلاریلا ایره‌لی گئدیر و کوره‌سل‌لشیر..

گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتی گونش ایلی 1300 - جو ایلدن اعتبارا مستقل بیر پروسئیه گیرمیش و بو سون ایللره‌جن آرتیق باغیمسیزلیق اوچون هر گون داها گوجلو آددیملار آتاراق یئنی باشاریلاری الده ائتمه‌یی باجارمیشدیر. گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتی‌نین تاریخی حاققیندا "80 ایل حئکایه‌میز" کیتابی‌نین ایلک بؤلومونده قیسا لاکین اطرافلی بیر شکیلده بیلگی وئرمیشیک. اورادا گونئی آذربایجان حئکایه‌سینی 80 ایل سوره‌سینده هانسی سیاسی، اجتماعی و تاریخی آشامالاردان باش اوجا چیخدیغینی سیرالاییب آراشدیرمیشیق. بونو دا اورادا خاطیرلاتمیشیق کی گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتی گونو گوندن گوجله‌نیر و لایقی یئرینه چاتماغا چابا گؤستریر.
گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتیندا چالیشان بیری بو ادبیاتین ایچینده بؤیودویو اوچون یانداشلیق ائتمه‌دن و ‌طرفسیز بیر شکیلده بو ادبیاتی اینجله‌مه‌یه چالیشسا بیله طرفسیز قالا بیلمه‌سی (اولاناقسیز) نظره گلیر. لاکین بو یازیدا اؤته‌رگی شکیلده حئکایه ادبیاتیمیزین ایکینجی بویوتونو (بویوت = بعد) اوزه چیخارتماغا و یان ساخلامادان طرفسیز بیچیمده اینجلمه‌یه چالیشاجاغام. آنجاق ایکی بویوتلو (دو بعدی) ادبیات نه دئمکدیر و نه آنلام داشیییر؟
دئموقراتیک اؤلکه‌لرده یازیب یارتماق، تنقید و بیر ایشین اسکیک‌لیکلرینی وورغولاماق چوخ ساده و خطرسیز بیر بیچیمده (اولاسی) دیر. بو اؤلکه‌لرده حاکمیت‌دن انتقاد ائتمک مئدیا و باسین آراجیلیقلاریلا اورتایا چیخیر. یازارلار، تنقیدچی‌لر ایسته‌دیکلرینی مختلیف و چئشیدلی ایفاده‌لرله ایستر یازی، ایستر دانیشیق و یا یاراتدیغی اثرلرله اورتایا قویورلار. بو توپلوملاردا تنقیده دایانما و تنقید ائتمک مهارتی و تنقیدلی بیر جامعه‌ده یاشاما قابلیتی واردیر. ایندی بئله بیر توپلومون ترسینی دوشونون. حاکمیت هرنه‌یی کنترل ائدیر. هامی حاکمیتین قوللوغوندادیر. تنقید ائتمک تعریف ائتمک آنلامیندادیر، حاکمیت ادبیاتین بوتون قوللارینی سیاسی آماجلار اوچون قوللانیر یازار و ادبیاتچی‌لارین اثرلرینی ایسته‌دیکلری کانال‌لارا یؤنه‌لدیر و بو آرادا حاکمیتین ایسته‌دیکلرینه باش أیه‌ن ادیب و یازیچیلار ایستر مادی، ایستر معنوی دسته‌یه مالیک اولورلار .
حاکمیته باغلانان یازار و ادیب‌لر حاکمیت طرفیندن قورولان و دستکله‌نن تؤره‌نلردن باش چیخاردیرلار و مئدیا طرفیندن گئنیش بیر بیچیمده تبلیغ ائدیلیرلر. حاکمیت بو یازارلاری سیاسی و تبلیغی آماجلار اوچون قوللانیر و ادبیاتچیلار ایسه همین حاکمیتین یاردیمی ایله مختلف ایمکانلارا صاحیب اولورلار. بو آرادا بیر چوخ یازار و ادیب‌لر کانالیزه ائدیلن بو ادبیاتا قارشی چیخیر، و اللرینده اولدوغو ایمکانلار قده‌ر بو نؤوع ادبیاتی لاغا قویور، اونا أییلمه‌ییر و باشقا بیر ادبیاتین یارانماسینا نه‌دن اولورلار. بئلنجی بیر ادبیاتین یازارلاری مختلف یول و آراجلارلا حاکمیتی جیدی شکیلده اینجیتمه‌دن و اؤز جانلارینی خطره سالمادان چئشیدلی آراجلارلا ایسته‌دیکلرینی یارادیرلار. بئلنجی بیر ادبیات، حاکمیت طرفیندن قرار وئریلمیش و شیدتله قورونان قیرمیزی چیزگی‌لری آشمادان حاکمیتین تئوریزه ائتدییی ادبیات و سیاستینی تنقیده توتور.. هابئله گؤرونوب کی بعضی زامانلاردا حاکمیت سیاسی و گوج باخیمدان ضعیفلندیگی آن بئلنجی ادبیات داها شیدتلی اؤزونو گؤستریر. بو تور ادبیاتدا ایشله‌نیلن روایت او قده‌ر اؤنملی دئییر، بورادا اؤنم داشییان اوخوجویا چاتدیردیغی قاورام و پیام‌ین نئجه‌لیگی دیر. یازار مختلف یوللارلا بو ایشی باجارا بیلر.. ایستر تمثیل شکلینده ایستر آتا بابا سؤزلریله ایسترسه ده کلمه‌لر آراسیندا گیزله‌دیلمیش ایکی یؤنلو سؤزلرله..
ایکی بؤیوتلو ادبیاتی گونئی آذربایجان حئکایه ادبیاتیندا 1300 – جو ایلدن بری یعنی ادبیاتیمیز داها جیددی شکیلده مکتوبلاشمیش ایللرده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.. 1324 – جو ایلده میللی حکومتیمیز قرارگاهلاندیغی ایللرده بئله‌نجی بیر ادبیات اؤزونو هئچ گؤسترمه‌ییر.. چون بو ایللرده گونئی آذربایجاندا تام دئموقراتیک بیر حاکمیت ایش باشیندا ایدی و یازارلار هئچ بیر سیخینتی و گیزلی تضییقه اوغرامادان ایسته‌دیکلرینی یازیر و یاییردیلار.. آنجاق اؤلکه‌یه پهلوی‌لر حاکیم اولدوغو زاماندان بری بو نؤوع ادبیات سورعتله گلیشمیش و گونو گوندن مختلف یؤنلرله اؤزونو گؤسترمه‌یه باشلامیشدیر.. بو آرادا بونودا خاطیرلاداق کی، شیمالی آذربایجان استقلالینا وارمادان، روس حاکمیتی آلتیندا اولدوغو زامان بئلنجی بیر ادبیات داها کسکین و داها جیدی بیر شکیلده سورمکده ایدی. اورادا دا شاعیرلر، یازارلار مختلف و چئشیدلی یوللارلا حاکمیت طرفیندن یارانان و دستکله‌نن ادبیاتدان بویون قاچیریب، ایسته‌دیکلری میللی ادبیاتی یاشاماغا چابا گؤسترمیشلر.. روس حاکمیتی ادبیاتی دا بیر آراج اولاراق سیاسی آماج اوچون قوللانیردی. بو اوزدن؛ کناردان دوروب روس حاکمیتی دؤورنده شیمالی آذربایجاندا یارانان ادبیاتا باخدیقدا بیر چوخ اثرلرین ایدئولوژی اساسدا یارانماسینی گؤروروک.. آغیر بیر روسلاشما پروسئسی گیزلین و بعضا آشکار شکیلده حاکمیت طرفیندن ایزله‌نیلیردی. بعضا بو ایش او قده‌ر ایره‌لی گئتمیشدیر کی او بؤلومو بوتؤولوکله یئنی‌دن یازماق و آراشدیرماق مجبوریتینده‌ییک..
گونئی آذربایجاندا میللی حوکومت دئوریلدیکدن سونرا ایکی بؤیوتلو ادبیات داها جیدی شکیلده یارانمایا باشلاییر. اؤلکه‌یه حاکم اولان فارس حاکمیتی میللی حوکومت دؤورونده یارانان تورکجه کیتاب و درگیلری یاندیریب آرادان آپارماغا چالیشیر و بو یولدا بعضی نائلیت‌لری ده قازانیر.. آنجاق آذربایجان میللتی و آیدینلاری تاریخ بویوندا هئچ زامان میللی وارلیقلارینی ترک ائتمه‌دیییندن بو آسیمیلاسیونا قارشی چیخیرلار. بو یولدا مختلف شیوه و اوسلوبلاری یارادیر، اونلاردان فایدالانیرلار. بو یارانان اوسلوبلارین بیر نئچه‌سینی سیرالامادان بونو دا خاطیرلاداق کی؛ بو ایکی ادبیاتی بیر ـ بیریندن آییرد ائتمک اولدوقجا چتین و بعضا ایمکانسیز نظره گلیری.. زامان بویوندا چئشیدلی یؤنلر آلیر و ده‌ییشیملر یاپیر بو ایسه هر ایکیسی‌نین هونری فورماسی اولدوغوندان آسیلی دیر..